گیوه

گیوه

گیوه نوعی پاپوش تابستانی، سبک، بادوام و مناسب برای راهپیمایی‌های طولانی، ویژه مردان روستایی و از جمله صنایع دستی مناطقی از ایران است. در استان فارس، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، کرمانشاه و زنجان تولید گیوه رواج دارد همچنین تولید گیوه در شهر سنجان استان مرکزی نیز رواج دارد. همه مراحل تولید این پاپوش، دستی است و عموماً از نخ قالی، نخ ابریشم و کف آن از پارچه، چرم یا لاستیک است.

مقدمه تاريخي گیوه :

ايران زمين از كهنترين سرزمينهايي ميباشد كه قديميترين اقوام درآن ميزيسته اند يكي از اين اقوام قوم اورام است كه با تمدني تاريخي چندهزار ساله برگ زرين تاريخ تمدن بشريت بخصوص ايران لست اين قوم باستاني درمنطقه اي از كردستان به نام اورامانات زيست ميكنند .

اورامانات منطقه اي است با كوههاي سربه فلك كشيده وصعب العبور مزون به درختان جنگلي وقد برافراشته , رودخانه هاي فصلي ودائمي دردل كوهها دل هربيننده را مدهوش ومجذوب ميكند اين طبيعت جنب گونه زندگي مردمان اين ديار را همواره آميزه اي از هنر وخلاقيت كرده است كه غالب اين هنرها به شكل صنعت وپيشه دستي مانند آهنگري , صنايع چوب , گيوه بافي (كلاش) , پارچه بافي (شال) نمايان شده كه هركدام ازآنها از قدمت چندهزار ساله برخوردارند گرچه در طول تاريخ اين مناطق دست خوش كشمكش هاي شده است اما هنوز ريشه هاي اين هنرها در بين مردمان اين ديار خشك نشده وهنز ار رونق خاصي برخوردار است .

گيوه بافي از هنرهايي است با قدمتي 15000 ساله آن اثر باقي مانده از گيوه هاي پيرشهريار است درشهر باستاني اورامان كه بر قدمت آن دلالت ميكند . كلاش پاي افزاري است از 2 قسمت عمده ه تشكيل شده است :

1-رويه آن كه با نخ مخصوص با سوزن بافته ميشود واكثرا“ اين كار را زنان انجام ميدهند

2-كفه كلاش كه نمايانگر استعداد وخلاقيت ابداع كننده آن است از پارچه وچرم ساخته ميشود اين پاي افزار با توجه به استحكام وكيفيت خارق العاده اي كه دارد مردمان اين منطقه براي كوهپايها , مسافرتهاي طولاني درفصل گرم سال استفاده كرده اند چون هم سبك بوده ودر اثر پياده روي طولاني پا درآن عرق نميكند اين هنر هنوز نيز در مناطق اورامانات همچون گذشته رونق دارد ومعمولا“ مختص به آن منطقه بود اما به ندرت در سابر مناطق كردستان نيز مورد استفاده قرار ميگرفت از سال 1374 به بعد با عنايت مديريت صنايع دستي استان كردستان اين هنر وبسياري از ساير هنرها جان تازه اي گرفته علاوه بر بازسازي وتنوع درآنها منبع درآمد قابل توجهي براي مردمان منطقه گرديد البته دايره اين فعاليتها فقط محدود به آن نشد بلكه مديريت صنايع دستي استان با كادري مجرب وخستگي ناپذير با بسياري از اين هنرها براي جوانان استان ايجاد اشتغال نمود وپيشرفت چشمگيري درسطح استان پيدا كرد گيوه بافي اكنون در تعدادي از روستاها وزندانها وشهرستانها آموزش داده ميشود هرساله چند دوره آموزش در بخش خواهران وبرادران كه هردوره بالغ بر 20نفر آموزش ميبينند اكنون در سطح شهرهاي استان بيش از 100 مغازه كلاش فروشي درفصل گرم سال باز ميشود علاوه برآن در فروشگاه صنعتگران وابسته به كارآموختگان صنايع دستي توليدات خودرا درمعرض نمايش وفروش ميگذارند اين خود نشانه بارزي از پيشرفت وجوابگويي اين رشته درامر اشتغال زايي ميباشد وچون توليدي اين رشته مصرفي است هرساله منبع درآمد تعداد زيادي از كارآموختگان ميباشد .

جنس گیوه

مواد تشکیل داده گیوه نخ قالی و نخ ابریشم (در شهرستان آباده استان فارس اصطلاحاً تنه نامیده می‌شود) و ضایعات چرم است. رویه گیوه بدست زنان و توسط انواع سوزن‌ها (به جز سوزن خیاطی) و جوالدوز بافته می‌شود و قسمت کف گیوه (زیره) نام دارد که از جنس پارچه، چرم یا لاستیک می‌باشد. کف گیوه (زیره) از نظر جنس سه نوع می‌باشد:

یکی از انواع آن پارچه است که جنس پارچه باید از پنبه باشد و به غیر از پنبه، نمی توان آن را درست کرد.(تختی که از پارچه تهیه می‌شود، هر چه پارچه کهنه باشد تخت آن مرغوب تر است.)تختی که پارچه در ساختمان آن بکار رفته در فرهنگ آباده به آن شیوه می گویند. این نوع تخت از نظر کیفیت در سطح بالایی قرار گرفته.

دومین نوع آن چرم است که کیفیت آن کمتر از پارچه است.

سوم لاستیک است که از کیفیت خیلی کمی برخوردار است ولی طول عمر آن از بقیه زیادتر است.

اهمیت گیوه

در منطقه کوهستانی کردستان و کرمانشاه، گذرگاههای صعب العبور آن، کم بودن راه‌های ارتباطی ماشین رو، نوع معیشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه‌گانه بهار و تابستان و پائیز (که فصلهای کار هستند) پاافزاری را می طلبد که سبک، راحت، مقاوم، خنک و در عین حال ارزان باشد. خود منطقه عشایری، روستائی و جوامع نیمه شهری با امکانات موجود منطقه قادر به تولید آن باشند، و تا حدی خودکفا بوده و تا حد خود مصرفی بتوانند به تولید آن اقدام کنند. پا افزاری چون گیوه بهترین پاسخگو برای تمامی این نیازها بوده و هنوز هم می‌تواند باشد زیرا:

1- مواد اولیه کف آن تماماًً در منطقه موجود است.

2- ابزار کار ساده است و به راحتی می‌توان آن را تهیه کرد.

3- بخش عظیمی از زنان منطقه را که در زمینه کارهای تولیدی مسلط منطقه قادر به فعالیت نیستند فعال می‌کند.

4- در صورت تولید بیشتر می‌تواند حوزه آن به خارج از محدوده خود نیز کشیده شود و به جای اینکه با خروج مواد اولیه غذائی، نیازهای دیگر تأمین گردد، مواد غذائی برای اهالی باقی بماند، نوع تغذیه کامل گردد، از مقدار بیماریهای ناشی از سوءتغذیه کاسته شود، نیروی بیشتری صرف تولیدهای مسلط منطقه گردد، راه سیاست خودکفائی بازتر شود، و نیازهای مصرفی منطقه از این راه تأمین گردد.

مواد و ابزار تولید

تولید گیوه در روستاهای منطقه بیشتر به نوع خاصی از گیوه مربوط می‌شود که تخت آن کهنه‌ای است و به نام گیوه “زیره ای” یا “کلاش” شهرت دارد. شهر “نودشه” و روستای “حجیج” در هورامان لهون از مراکز قدیمی و مهم تولید این نوع گیوه بوده‌است. امروزه روستای دل با جمعیتی حدود 1500 نفر نزدیک به 200 کارگاه گیوه بافی دارد. امروزه صدها نفر از زنان منطقه هورامان در شهرهای پاوه ونودشه ونوسود و حتی مریوان و تمام روستاهای هورامان به کار گیوه بافی وگیوه چنی مشغول می‌باشند. آن طور که از قرائن پیداست، گیوه برای اولین بار در شهر نودشه درست شده‌است و از آنجا به طویله ی عراق و روستای هجیج رفته‌است. به‌طوری‌که می‌توان شهر نودشه را زادگاه کلاش دانست.

مواد اولیه

مواد محلی (هورمان)

بخشی از مواد اولیه مورد مصرف در گیوه کشی در محل تهیه می‌شود و بخشی نیز از نقاط دیگر آورده می‌شود. موادی که در محل تهیه می‌شوند:

پوست گاو که به صورت نوارهای باریک در کف گیوه به کار می‌رود و از روستاهای اطراف و بخصوص “اسپریس” می‌آورند.

پیه برای اینکه به درفش‌ها یا نوارهای باریک پوست مالیده شود و ضمن کار اصطکاک را از بین ببرد.

نری گاو برای نصب در نوک و انتهای گیوه که بعد خشک شدن حالت شاخی پیدا می‌کند و استحکام گیوه را افزایش می‌دهد.

نخ تابیده شده از موی بز برای بخیه کاری دور تخت گیوه که رویه گیوه به آن بافته می‌شود. ولی چون مواد تولید شده در محل بخصوص در روستای نودشه که تولید زیاد است کفاف مصرف کار را نمی‌دهد، کمبود آن را از نقاط دیگر بخصوص از روستاهای اطراف و شهرهای کرمانشاه ، سنندج، همدان و … تهیه می‌کنند.

موادی که از خارج محل (هورمان) تهیه می‌شود

رنگ، برای رنگ کردن پارچه‌های کف گیوه، که معمولاً از کرمانشاه، سنندج، تهران و اصفهان آورده می‌شود.

پارچه نازک نخی، برای درست کردن فیته‌های کف گیوه، که از ملافه‌های کهنه بیمارستان‌های شهرهای دور و نزدیک آورده می‌شود.

کتیرا، برای آهار دادن و منسجم کردن فیتله‌های کف گیوه که بیشتر از سنندج می‌آورند.

نخ تابیده شده (نخ قرقره) برای بافتن رویه گیوه که از کرمانشاه و اصفهان آورده می‌شود.

میخ سیاه بنفش برای کف گیوه، که از شهرهای نزدیک تهیه می‌شود.

مواد آماده گیوه 

پاره‌ای از این مواد را گیوه کشان بدون اینکه کاری روی آن انجام دهند به کار می برند مثل پیه، نخ قرقره، چرم دباغی شده گاومیش (که فقط دوربری می‌شود)، رنگ (رنگ شیمیائی آماده شده در کارخانه) کف‌های پلاستیکی که در کارخانه‌های تهران تهیه می‌شود، میخ سیاه بنفش، کتیرا (که فقط در آب می خیسانند)، چسب و نخ قرقره. روی پاره‌ای دیگر از مواد استادکاران و کنندگان کار فعالیت‌های اولیه‌ای انجام می دهند تا در گیوه کشی قابل استفاده باشد که عبارتند از:

پوست، که باید ابتدا خشک و سپس رشته رشته و در پایان موزدائی و سپس پیه مالی شود.

نری گاو، که باید ابتدا پوست کنی، سپس خشک، دوباره اندکی نمدار و سپس قطعه قطعه شود.

پارچه نخی که باید ابتدا رنگ و سپس رشته رشته و بعد از آن تبدیل به فیتله شود.

موی بز، که در پاره‌ای موارد توسط زنان تابیده شده و تبدیل به ریسمان‌های نازکی می‌شود یا اینکه بطور کلی از روستاهای اطراف تهیه می گردد.

انواع گیوه

کلاش کردی کرمانشاه

در استان کرمانشاه بافت پنج نوع گیوه معمول است که شامل: گیوه زیرپارچه ای، گیوه تخت آجیده، گیوه تخت چرمی، گیوه تخت لاستیکی و گیوه رویه ابریشمی است.

گیوه زیرپارچه ای

گیوه زیرپارچه ای؛ در پاوه و در بخش اورامانات گیوه کشی و تولید گیوه زیره پارچه‌ای مرسوم است و در روستاهای حجیج و نودشه که از مراکز قدیمی و مهم تولید این نوع گیوه می‌باشد تولید می‌شود. کار گیوه کشی در دو مرحله کارگاهی و خانگی انجام می‌شود اعمال کارگاهی آن درمغازه‌ها و با ابزارهای گوناگون و همیشه بدست مردان انجام می‌گیرد و کلاً مربوط به تخت گیوه است و به علت اینکه ساختن زیر گیوه مستلزم نیروی زیاد و مهارت کافی می‌باشد و یک کار فنی و تخصصی و سنگین است فقط توسط مردان انجام می‌گیرد. عملیات خانگی بر روی رویه توسط زنان و مردان انجام می‌گیرد و ابزار آن فقط یک سوزن است. همچنین نوعی گیوه به نام کلاشهورامی در اورامانات کرمانشاه توسط گیوه بافان هورامان با تکه‌های پارچه به هم دوخته شده با روده دام به هم بافته می‌شود.

گیوه تخت آجیده (ملکی)

گیوه تخت آجیده (ملکی)؛ گیوه‌ای است کف تخت آن با نخ پرک آج خورده است و از استحکام زیادی برخوردار است در زمستان و تابستان و روی یخ و سنگ محکم به زمین می چسبد و در شرایط طبیعی منطقه و نوع فعالیت کوهستانی کارآیی دارد. زیره این تولید توسط سه کارگر زن تولید می گردد. یک نفر دور گیوه را می بافد کارگر دوم رویه گیوه را می بافد و کارگر سوم دم گیر یا شیرازه که از قسمت تکمیلی گیوه می‌باشد را می بافد. پس از تکمیل زیره، رویه آن توسط زنان و با سوزن چیده می‌شود این گیوه در قدیم در شهرهای تویسرکان و نهاوند که جز استان کرمانشاه بودند متدوال تر بود، و مهمترین منطقه تولید این گیوه در قدیم شهر کرمانشاه بوده که این پایه افزار به گیوه کرمانشاهی ملکی معروف است.

گیوه تخت چرمی

گیوه تخت چرمی  این گیوه به‌تدریج جایگزین گیوه تخت آجیده شده و کف آن یک تکه از چرم گاومیش است که به اندازه پا در سایزهای مختلف بریده می‌شود و رویه آن همچون گیوه‌های دیگر سوزنی است.

گیوه تخت لاستیکی؛ از حدود نزدیک به 150 سال قبل به دلیل ارزانی و تخت محکم لاستیک از لاستیکهای فرسوده ماشین که برش داده می شد برای استفاده عشایر رونق پیدا کرد ولی به علت گرم بودن کف آن بافت این گیوه با این زیره کم کم از رونق افتاد و بیشترین استفاده آن در فصل زمستان و درمناطق روستایی است.

گیوه رویه ابریشمی

گیوه رویه ابریشمی؛ بیش از 50 سال است که در شهر کرمانشاه معمول شده و در کنار نان برنجی جزء سوغاتی‌های کرمانشاه محسوب می‌شود، رویه آن از نخ ابریشمی الوان تهیه می‌شود و درحال حاضر به علت عدم ورود نخ ابریشم از خارج از کشور و هزینه بالای تهیه آن ویسکوز ، پرلون و نخ پلاستیکی جایگزین شده، این نوع گیوه به عنوان کفش خانگی و بیشتر زنانه است. نقشهای معروف آن ترمه، برگ بیدی، زربافت، توت فرنگی، پرچمی، نوری، پروانه، کوزه‌ای می‌باشد، رویه آن توسط قلاب بر روی کفه بافته می‌شود.

گیوه ملکی و اجزای آن

از انواع گیوه‌ها گیوه ملکی است که هنوز در شهر زرقان تولید می‌شود و نیز گفته می‌شود تا همین سالهای اخیر در روستای زفره تولید می‌شده‌است. گیوه ملکی از سه قسمت تشکیل شده است:

۱- رویه گیوه:

بافتنی ای که از پنبه تهیه می‌شود که بسیار مستحکم و زیباست چون مواد اولیه بافت آن پنبه می‌باشد لذا دارای طبیعتی خنک و نرم است رنگ این بافتنی همیشه سفید بوده‌است.

۲-کناره یا حاشیه گیوه:

این قسمت که بین رویه و کف گیوه قرار دارد و این دو را به هم محکم پیوند می دهد از جنس چرم ضخیم ساخته می‌شود. چرم گیوه از پوست حیوانات گوناگونی مانند گاو، گاومیش، و شتر و دیگر حیواناتی که دارای پوست ضخیم و محکم می‌باشد تهیه می‌شود.

۲- تخت یا کف گیوه:

تخت گیوه به قسمت زیرین ان که با زمین تماس دارداطلاق می‌شود. تخت گیوه که همان کف گیوه محسوب می‌شود از پارچه‌های محکم و به هم تنیده شده ساخته می‌شوند و از استقامت بالایی برخوردار است. رنگ تخت یا کف گیوه عمدتاً سیاه یا بنفش است گیوه‌های با این مشخصات به گیوه‌های ملکی شهرت دارند. به علت گرانی گیوه‌های ملکی، گیوه‌ها ی دیگری با کف لاستیکی هم ساخته می‌شوند که ارزش و اصالت تاریخی ندارند. نکته جالب در خلق گیوه ملکی این است که این نوع کفش شبیه هم ساخته شده و چپ و راست ندارد.

گیوه درمراسم‌هاي خاص

کلاش پاپوش فصل تابستان است. استفاده از گيوه‌هاي محلي در روزهاي سرد و باراني به آن آسيب مي‌رساند و تلاش صدها بافنده به دقيقه‌اي خراب مي‌شود. پاپوش محلي در همه‌جا استفاده نمي‌شود. کلاش‌ها براي مردم آن‌قدر اهميت دارد که تنها در مراسم‌هاي خاص مانند عروسي از آن استفاده مي‌کنند. مي‌گويند زيبايي کلاش‌ها، يکي از دلايلي است که براي مراسم عروسي ترجيح داده مي‌شود.

گيوه يا کلاش انواع مختلفي دارد، گيوه زيرپارچه‌اي، گيوه تخت‌آجيده، گيوه تخت‌چرمي، گيوه تخت‌لاستيکي و گيوه رويه ابريشمي انواعي است که بيشتر در غرب کشور توليد مي‌شود. فرهاد حامدي، معاون صنايع دستي و گردشگري استان کردستان، گيوه را همراه هميشگي کردها معرفي مي‌کند. او به «وقايع‌اتفاقيه» مي‌گويد: گيوه جزئي از زندگي مردم کردستان است.

امکان ندارد يک مرد يا زن کرد در خانه يک جفت گيوه نداشته باشد. کردها از گيوه در مراسم‌هاي خاص و در فصول خاص استفاده مي‌کنند اين برايشان جنبه دائمي ندارد؛ البته کساني هم هستند که راحتي و دوام آن را به کفش‌هاي رسمي ترجيح مي‌دهند به صورت دائمي از پاپوش‌هاي دست‌ساز و بومي استفاده مي‌کنند.» به گفته او تلاش‌هاي زيادي شده تا کلاش به‌عنوان يک محصول محلي و قابل‌استفاده براي افرادي خاص مطرح باشد. او مي‌گويد: ما به‌دنبال نمونه‌‌سازي از کلاش هستيم و الگوهايي در اين زمنيه ارائه شده تا بتوانيم کلاش را براي استفاده عموم توليد کنيم.

ويژگيهاي منحصري كلاش نسبت به ساير پاي افزارها

اين پاي افزار با توجه به مواد مصرفي درآن وشيوه ساختاري آن نسبت به ساير پاي افزارها برتريهاي به شرح زير دارد :

كفه آن از جنس پارچه نخي بوده وپارا اذيت نميكند رويه آن با نخ بافته شده داراي منفذهاي زيادي است كه تحت هيچ شرايطي پا درآن عرق نميكند وزن آن سبك است دراثر پياده روي وراهپيمايي طولاني پاها احساس خستگي نميكند با توجه به زيبايي كه در ساختار آن ديده ميشود دربسياري از مراسم هاي شادي وپايكوبي هاي گروهي يا رزم گروهي به طور سنتي از آن استفاده ميكنند دربرخي نقاط كشور مانند شهر تهران از آن به عنوان كفش روفرشي استفاده ميكنند .

اين پاي افزار با توجه به ويژگيهاي فوق الذكر تمام افراد درفصل گرم سال ميتوانند از آن استفاده كنند وتفادت را احساس كنند

منابع:

سایت سرپوش

ویکی پدیا

میراث فرهنگی کردستان

دانشنامه نمیک از تمامی هنردوستان ،اساتید ایران برای پیشرفت ایران عزیزمان در تمامی زمینه ها دعوت به همکاری می نماید شما عزیزان با با دادن نظر و ارسال اطلاعات تکمیلی خود در این زمینه برای پیشرفت کشور عزیزمان در علم و فن آوری میتوانید باعث پیشرفت و تکامل کشور شوید

راهای ارتباط با ما

ایمیل : info@nmik.ir

برای سهولت ارسال نظرات و ارتقاء دانشنامه شما همچنین میتوانید متن و عکسهای خود را در وات ساپ با این شماره :09014465636 ارسال نمایید.

با تشکر تیم نمیک

mehdi alipour

See author's posts