پته دوزی

پته دوزی

رودوزي با نقوش بته جقه مخصوص كرمان با نخ هاي پشمي ظريف و رنگارنگ بر روي پارچۀ پشمي يك رنگ ( عريض)

پته (یا پته دوزی) نوعی از رودوزی‌های کرمان است. پارچه زمینه پته پارچه‌ای ضخیم و پشمی است که عریض نامیده می‌شود. هنرمندان پته دوز که اکثراً نیز از زنان و دختران خانه‌دار هستند باکمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندارها و بینشهای شخصی شان است، به وسیلهٔ بخیه‌های نخی رنگین بر زمینه ی‌پارچهٔ پشمی ضخیمی (عریض) می‌نشانند.

وجه تسمیه

واژهٔ پتّه، برگرفته از ریشهٔ پُت (pot)، به معنای پشم و کُرک است. فرهنگ معین واژهٔ پت را چنین تعریف می‌کند:

پشم نرمی که از بُن موی بز روید و آن را به شانه برآرند و از آن شال بافند

در لعتنامه دهخدا نیز دربارهٔ واژهٔ پت، به جملات زیر برمی‌خوریم:

پشم بز، پشم زیر موی بز،… پشم نرمی که از بُن موی بز به شانه برآورند و از آن شال و کلاه و نمد و کپنک و امثال آن کنند.

تعریف پته دوزی

جمشید سروشیان در کتاب فرهنگ بهدینان (دائرةالمعارف زرتشتیان)، پته را چنین تعریف می‌کند:

نوعی گل و بته که با دست بر روی شالهای کرکی می‌دوزند.

پته را نوعی سوزن دوزی ایرانی تعریف کرده‌اند که از دوخت ریسهای پشمی رنگین، بر روی عریض یا شال، در طرحهای زیبایی چون: بوته، سرو، ترنج و… پدید می‌آید. نمای پته، منظره‌ای بدیع از گل و بوته‌های رنگین را به نمایش می‌گذارد و از آنجا که پدیدآورندگان این نما، به‌طور معمول زنان و دختران کرمانی بوده‌اند، آن را نمادی از هزاران درد و رنج و گاه شادی و شعفی دانسته‌اند که در ذهن این زنان و دختران منقوش بوده و از اثر نگاه‌های خستهٔ آنان که هر صبح تا شام، در پی سوزن، از نقطه‌ای به نقطهٔ دیگر حرکت کرده، خلق شده‌است.

پته دوزی

یکی از رودوزی‌های زیبای ایران پته دوزی است و هنری است که اختصاص به زنان خوش ذوق در استان کرمان دارد و زیبایی خیره کننده و چشم نوازی دارد.این رودوزی زیبا را بر روی پارچه‌های پشمی یک رنگ که عریض نامیده می‌شود می‌دوزند نخ‌هایی که بکار می‌رود نخ‌هایی از جنس پشمی هستند و این نخها ظریف و رنگارنگ هستند و معمولاً به رنگهای عنابی، مشکی، سبز، زرد، نارنجی، قرمز و آبی سفید استفاده می‌شوند، طرحهای مختلف اعم از انواع بته جقه یا طرحهای هندسی را استفاده می‌کنند.

مصارف پته دوزی

رومیزی

سجاده

جلد قرآن

جانماز

پرده

کوسن

زیر لیوانی

یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های پته دوزی که بدست آمده نمونه‌ای است که بعنوان روکش بر روی قبر شاه نعمت اله ولیدر ماهان کرمان است که یکی از زیباترین و ظریف‌ترین نمونه از پته دوزی به حساب می‌آید در مورد این نمونه باید اشاره به رنگ پارچه بشود که کرم رنگ است و با نخ‌های پشمی الوان بر رویش بته جقه‌های مختلفی دوخته شده‌است.

نامهای دیگر

فطه دوزی

سلسه دوزی

پته دوزی

تعریف کلی

بطور کلی پته دوزی به نوعی دوخت اطلاق می‌شود که همهٔ زمینه اش و گاهی قسمتهای بیشتری از آن را با نخ‌های پشمییا کرکی الوان یانخ ابریشمی و خیلی کم نخ گلابتوندوخته می‌شود. پته دوزی هم‌اکنون درکرمان و زرند و رفسنجان و سیرجان رواج دارد و رایج است.

تاریخچه پته دوزی

متأسفانه تاریخ دقیقی از پیدایش این هنر زیبا در دست نیست زیرا در برابر عوامل جوی آسیب‌پذیر بوده اما درسفر نامهٔ شاردن بهدوره صفوی در کرمان اشاره شده‌است که کاربردهای مختلفی داشته‌است. در کتابهای گوناگون هنری قدیمی‌ترین نمونه از پته دوزی در دنیا را متعلق به سال ۱۲۸۵هجری قمری دانسته‌اند. در مورد این نمونه قدیمی باید اشاره کرد که بصورت سوزنی بوده و همهٔ زمینه اش با گلهای ریز افشان بصورت محرمات و جناغی کج با استفاده از نخهای ابریشمی رنگین و روی پارچه‌ای از جنس پشم کرم رنگ انجام شده‌است و متعلق به سدهٔ ۱۲ هجری قمری است دورش با پتک دوزی و حاشیه اش بصورت پته دوزی و با نقش بته جقه‌ای قهر و آشتی می‌باشد. یک نمونه دیگر که از نظر تاریخی بر روانداز قبر شاه نعمت اله ولی تقدم دارد بقچهٔ پته دوزی و سلسله دوزی فرج اله کرمانی می‌باشد و تاریخ آن به سال ۱۲۸۰هجری قمری اشاره دارد.

نقوش پته دوزی

ظرافت و زیبایی پته دوزی به لحاظ نقش ها و طرح های اصیل سنتی ایرانی همچون نقش بته جقه ای یا درخت زندگیست که جلوه ای خاص به آن بخشیده است. این طرح از رایج ترین نگاره های ایرانیست که از زمان های بسیار قدیم در همه دستباف ها و دوخت ها متداول بوده است.
در خصوص این نگاره بته ای در پته دوزی همواره میان هنرشناسان اختلاف نظر وجود داشته و تعبیرهای متفاوت و متغایری درباره ریشه و منشا آن ارائه دادند. گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتش آتشکده های زرتشتی و گروهی آن را تمثیل بادام و گلابی می دانند . اخیرا نیز برخی به این نتیجه رسیدند که این نقش مایه ، تجسم شیوه یافته گیاهی هندی است و به تبع آن بته جقه ای از هند به ایران آمده و به صورت های متفاوتی متحول و متداول شده است.

طرح هایی که معمولا مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :
طرح درختی ، طرح سروی ، طرح بازوبندی ، چهاربته ، شاخه گوزنی ، ترمه ای سرابندی فرقه ای ، ترنج ، کاج کوچک ، کاج متوسط ، کاج بزرگ ، بته بادامی ،بته جقه ای دوقلو ، نقش ترنجدار ، گلدانی ، پرنده

نقش های طرح حاشیه پته ها :
خط های مستقیم ، انواع گل ها ، شکل های هندسی مانند مثلث ، مربع مستطیل و خط های شکسته ، ختایی ، طوماری و سروچه

تعبیر گوناگون از پته دوزی

تعابیر گوناگونی به دست آمده و اختلاف نظر هابعضی پته را نشانهٔ رمزگونه به معنی شعله آتش آتشکده‌های زردشتی می‌دانند گروهی آنرا مثل بادام یا الهام ازگلابیبرشمردن و آخرین نظریه آنرا تجسم شیوهٔ یافته گیاهی هندی که از هند نمونه پته اش بدست آمده تعبییر کرده‌اند.

مواد و مصالح پته دوزی

پته کرمان

مواد تشکیل دهنده پته شامل عریض (پارچه زمینه) و ریس (نخ‌های رنگین) می‌باشند.

عریض

که در گذشته از آن برای دوخت دامن، کت و پالتو نیز استفاده بعمل می‌آمد پارچه‌ای دستباف است که به وسیلهٔ دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید می‌شد؛ ولی در سالهای اخیر دستگاه‌های چوبی جای خود را به دستگاه‌های تک فاز برقی دادند و پس از آن نیز تدریجابافته‌های کارخانه یی جانشینی عریض‌های دستباف شده و هم‌اکنون پته‌های استان کرمان‌را بیشتر اینگونه پارچه‌های کارخانه یی تشکیل می‌دهد.

ریس

که معمولاً در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی‌تیره، سبز ماشی، لاکی و… مورد استفادهٔ پته دوزان قرار می‌گیرد نوعی نخ پشمی‌دستریس یا ریسیده شده به وسیلهٔ ماشین است که میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازکی نخ مورد مصرف متفاوت می‌باشد؛ ولی بط‌ور متوسط رودوزی هر متر پته به‌حدود ۳۷۵ تا ۴۰۰ گرم نخ احتیاج دارد.

در دوخت پته از چه وسایلی استفاده می‌شود؟

پته از عریض که پارچه زمینه آن است و ریس که نخ‌های رنگین برای دوخت روی آن می‌باشد به وجود می‌آید. همچنین از سوزن تپستری برای دوخت ریس روی عریض استفاده می شود.

عریض چیست؟

پارچه‌ای دستباف پشمی است که در قدیم با دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید می‌شد و از آن برای دوخت کت، دامن و پالتو استفاده می‌کردند. ولی امروزه دستگاه‌های چوبی جای خود را به دستگاه‌های برقی دادند و پس از آن نیز به مرور بافته‌های صنعتی جانشین عریض‌های دستباف شد و هم اکنون پته‌های استان کرمان نیز بیشتر این نوع پارچه‌های صنعتی تهیه می‌شوند.

ریس چیست؟

ریس نوعی نخ پشمی ‌دست ریسی شده یا ریسیده شده به وسیلهٔ ماشین است که در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی‌تیره، سبز ماشی، لاکی و… مورد استفادهه پته دوزان قرار می‌گیرد. میزان مصرف ریس در پته به نوع نقش و ضخامت یا نازکی نخ مورد مصرف بستگی دارد. اما به ط‌ور متوسط رودوزی هر متر پته به‌ حدود ۴۰۰ گرم نخ احتیاج دارد.

مراحل پته دوزی از ابتدای کار تا زمان فروش

برای تهیه پته ابتدا عریض را به ابعاد لازم می‌برند سپس باید طرح مورد نظر را روی آن در آورند. معمولا فروشندگان مواد اولیه عریض آماده و طراحی شده در اختیار دارند که به صورت آماده به پته دوزان می‌فروشند.

عکس طرح اولیه پته دوزی

در مرحله طراحی، ابتدا طرح را روی کاغذ کالک ترسیم می‌کنند سپس خط‌وط طرح را به ط‌ور متناسب با سوزن سوراخ کرده و روی عریض منطبق می‌سازند و روی آن‌ گچ یا خاکهٔ زغال می‌ریزند که به این کار گرته زنی می‌‌گویند. در گرته زنی برای پارچه‌های تیره از خاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاک زغال استفاده می‌شود.

بعد از گرته زنی نقاط مشخص شده را با قلم و مرکب چین روی پارچه مشخص می‌سازند. پس از طراحی نقش باید نوع و رنگ نخ انتخاب شود. برای طرح‌های اصیل‌تر از رنگهای تیره استفاده می‌شود، زیرا معمولا طرح‌های پته نه شلوغ است و نه هندسی بنابراین رنگ‌های روشن نمی‌تواند جاذبه زیادی به آن بدهد و تیره بودن رنگ‌ها ارتباط نقوش را منظم‌تر و زیباتر می‌سازد. البته در سال‌های اخیر رنگ‌های روشن نیز به پته دوزی راه یافته است.

پس از انتخاب و تهیهٔ نخ، پته دوز ابتدا جای خطوط اصلی را سوزن می‌زند. این مرحله به دلیل آنکه نقش‌ها به طور خطی دوخته می‌شود، به عنوان ساقه دوزی معروف است. سپس داخل نقش‌ها و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر می‌شود، که به این کار آب دوزی یا متن دوزی می‌گویند.

مرحله بعد برگ دوزی و سایه زدن با نخ پیرامون گل‌ها و نقش‌ها می‌باشد که از مهمترین مراحل پته ‌دوزی است. برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و به صورت زیگزاک انجام می‌شود و آن را پتک دوزی (جوانه دوزی) نیز می‌نامند.

پس از اتمام دوخت پته را شسته و با کمک دستگاه مخصوصی بنام نورد اتو زده و آماده ‌فروش می‌کنند.

دوخت‌های مورد استفاده در پته دوزی چگونه انجام می‌شود؟

دوخت‌های مورد استفاده در پته دوزی شامل ساقه دوزی، پتک دوزی، برگ دوزی و رودوزی می‌باشد که اکنون روش انجام هرکدام را شرح می‌دهیم:

رو دوزی:

شامل ساقه دوزی یا همان خط دوزی تمامی بخش‌های طرح و پر کردن فواصل خالی بین پتک‌ها به صورت بخیه بلند و بست زدن است. مهمترین نوع رودوزی، بخیه رومانی است.

پتک دوزی:

این مدل دوخت به دو نوع پتک مورب و مربع تقسیم می­‌شود. از پتک مورب برای دوخت متن پته و از پتک مربع برای دوخت خطوط حاشیه استفاده می‌شود. نحوه دوخت پتک مربع به این صورت است که ابتدا سوزن را از یک گوشه مربع بیرون آورده و یک زاویه ۹۰ درجه با سوزن ایجاد کرده سپس با استفاده از بخیه رومانی، زاویه دوخت را ثابت می‌کنیم. و برای کامل شدن مربع، همین کار را روبروی زاویه تکرار می‌کنیم.

برگ دوزی:

شامل بخیه‌های مورب و شویدی به صورت کوتاه و بلند است.

نکته های در مورد پته دوزی: هر چه تیکها ریزتر و به هم نزدیک تر باشند در اصطلاح مثل منجوق باشند ارزش پته بیشت راست. در شال سفید از تیک چهارگوش به رنگ آبی، مشکی، سبز، زرد، قرمز، در شال قرمز از تیک به رنگ زرد سبز یا آبی استفاده می شود و در شال سبز از تیک سفید یا زرد استفاده می شود و در شال سرمه ای تیک سفید یا سبز پسته ای می دوزند می توان برای اینکه پارچه زمینه پر شود اطراف آن را با نخ قرمز یا مشکی با شلالهایی که روی آن را بایست محکم می کنند پر می شود.

بعد از دوخت خط دوز و تیک چهارگوش نوبت به دوخت متن یقه می شود که با تیک دراز دوخته می ود این دوخت به رنگ لاکی است و هم زمینه پر می شود و هم جها شکل با فاصله نزدیک به هم دوخته می شود. برای دوخت روش سنتی تیکها به صورت نامنظم زده می شود یعنی در جهتهای مختلف بالا و پائین. در این مرحله فواصل خالی بین تیکهای دراز را با رنگهای سبز تیره یا سرمه ای بخیه های بلند زده و روی آنها را بست می زنیم به طوریکه متن کاملاً از دوخت پر شضود. بعد از اینکه دوخت پته تمام شد نوبت برگ دوزی آن می شود که معمولاً اطراف یقه ها یا ترنج ها یا اطراف حاشیه ها را که بنا به سلیقه افراد بیشتر از سه إلی چهار نوع برگ استفاده یم کنند که به صورت بخیه های کوتاه و بلند با بخیه های مورب زیگزاگ سروی، شویدی و … می باشد .

رنگ برگ در پته سفید مشکی، لاکی، سبز ، آبی. پته قرمز: سفی، زرد، آبی، سبز. پته سبز: سفید، آبی، زرد، مشکی، لاکی. پته سورمه ای: سفی، زرد، آبی، سبز زده می شود. پته را بعد از دوخت با آب سرد و پودر لباسشویی حل شده در آب مدت کوتاهی خیس کرده و بعد کمی چنگ می زنیم چندین بار آب می کشیم تا کاملاً آب زلال شود سپس می گذاریم آب آن برود بعد خشک می کنیم و با اتو بخار آن را اتو می کنیم.

صنایع دستی ایران, پته دوزی کرمان, سوزن دوزی

نکته های در مورد پته : پته خیس شده را نباید هرگز روی بند لباسی پهن کنیم چون باعث کش آوردن آن می شود.برای جلوگیری از آسیب دیدگی پته ها و مصون ماندن آن از حشرات موذی پته ها را باید رد جای خنک نگهداری کرد به طوریکه هوا در آنجا جریان داشته باشد درون چمدان جای مناسبی برای آن نیست پته را باید درون یک پارچه نخی همراه با صابون عطری نگهداری کنید.

عمده محصولات پته که به شکل دوخته شده می توان تهیه کرد به شرح زیر می باشد: جلد قرآن- جانماز- انواع تابلوهای تزئینی- رومیزی (کوچک و میز ناهارخوری و عسلی)- روتختی- متکا- روپشتی- کوسن- پرده- زیرلیوانی- زیر بشقابی- جای دستمال کاغذی و… .

برگ دوزی

برگ دوزی آخرین مرحله از دوخت پته و ازمهم ترین ، مشکل ترین و ظریف ترین قسمت کار است. در این مرحله برای پته های تیره از نخ های زرد ، سفید و سبز روشن و برای پته های رنگ روشن از رنگ مشکی ، سبز تیره ، سورمه ایو سایر رنگ ها استفاده می گردد.

ابزار

پارچه ای به نام عریض

سوزن : سوزن مورد استفاده در پته دوزی با سوزنخیاطی تفاوت چندانی ندارد و فقط از لحاظ قطر و اندازه سوراخ با آن متفاوت است.

انگشتانه : که برای محافظت از انگشت که مدام به ته سوزن فشار می آورد مورد استفاده قرار می گیرد.

نخ : همان طور که در بالا ذکر شد از نخ های الوان کرکی و پشمی برای این کار استفاده می شود.

قیچی : برای چیدن نخ های اضافی هنگام دوخت و پشت عریض استفاده می شود.

شست و شوی پته

بعد از پایان یافتن دوخت ، به دلیل کشیدن و محکم کردن نخ ها ، پته جمع شده و حالت چروکیده یا لوله شده به خود می گیرد. در گذشته برای رفع این مشکل آن را با آب سر شسته و با شیده خاصی خشک می کردند. به این صورت که پس از شستن ، نخ های ضخیمی از عرض شال را زیگزاگ عبور داده و دور چوب قطوری می پیچیدند. چوب را به آرامی چرخانده و پته رو دور آن لوله می کردند. اما امروزه عمل خشک کردن به وسیله اتو یا خشکشویی ها انجام می گیرد.

منابع :

ویکی پدیا

بیتوته

ستاره

دانشنامه نمیک از تمامی هنردوستان ،اساتید ایران برای پیشرفت ایران عزیزمان در تمامی زمینه ها دعوت به همکاری می نماید شما عزیزان با با دادن نظر و ارسال اطلاعات تکمیلی خود در این زمینه برای پیشرفت کشور عزیزمان در علم و فن آوری میتوانید باعث پیشرفت و تکامل کشور شوید

راهای ارتباط با ما

ایمیل : info@nmik.ir

برای سهولت ارسال نظرات و ارتقاء دانشنامه شما همچنین میتوانید متن و عکسهای خود را در وات ساپ با این شماره :09014465636 ارسال نمایید.

با تشکر تیم نمیک

mehdi alipour

See author's posts