سرمه‌دوزی
سرمه‌دوزی
دوخت سِرمِۀ( نوعي مفتول فلزي توخالي) براساس طرح بر روي لباس يا پارچه به جهت تزئین
سِرمِه‌دوزی دوخت انواع ملیله فلزی روی پارچه‌های نفیس محکم از جمله ترمه است که به همین دلیل ترمه‌دوزی و ملیله‌دوزی هم گفته می‌شود.
تاریخچه سرمه‌دوزی
سرمه‌دوزی، یکی از دوخت‌های تزیینی و از هنرهای اصیل و با قدمت ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ ساله ایران است.
توجه ایرانیان به آرایش یقه لباس ها ، سمبوسه های لشکری و دریایی و تزیین درفش ها آن ها را وادار به تولید این نوع نخ های تزیینی می نمود. با توجه به کشفیات لولان در منتهی الیه شرقی ایران تردیدی نیست که سرمه به دلیل نزدیکی خاص از لحاظ نوع و فرم ، تاریخ هم زمانی نیز با ملیله دارد.
نمونه هایی از این رودوزی بر پارچه های و لباس های دوره اشکانیان دیده شده گواه این این امر است که این رودوزی در دوره اشکانیان رواج بسیار داشته است. پارچه ای با درخت انگور سرمه دوزی شده نمونه بسیار چشمگیر و قابل توجه از این دوره می باشد. در دوره ی ساسانی نیز این رودوزی رواج داشت. در دوره ی صدر اسلام از این رودوزی در تزئین پرده ی کعبه به کار گرفته شد و به منتهی درجه ی شکوفایی رسید. در این دوره سوره های کوتاه و یا آیاتی از قرآن مجید به شیوه ی خطوط محقق ، ریحان ثلث ، نسخ ، رقاع طراحی و سرمه دوزی میکردند ولی روی نوشته را با نخ ضخیمی مثل قیطان می دوختند بعد روی آن را با سرمه دوزی به صورت ساقه دوزی می پوشاندند تا جلای خاصی به آن ببخشند. از دوره تیموریان پرده ی نفیس برای کعبه تهیه شده که در آن انواع دوخت ها از جمله ابریشم دوزی ، گلابتون دوزی ، ده یک دوزی ، کمند دوزی ، شرفه دوزی و سرمه دوزی در آن دیده می شود. از این پرده در موزه ملی نگهداری می شود.
اما دوره اوج این هنر همانند بیشتر رودوزی ها در عصر صفوی بوده است. پرده ی نفیسی از این دوره در موزه هنر های تزیینی ایران نگهداری می شود. بر روی این پرده نقش محرابی حیوانی طراحی و نقش پردازی گردیده و انواع دوخت های گلابتون دوزی ، ده یک دوزی ، پیله دوزی ، ملیله دوزی و سرمه دوزی در آن دیده می شود .
آثار باقی مانده از دوره های افشار ، زند ، قاجار و معاصر حاکی از ادامه رواج این دوخت است اما لازم به ذکر است که نخ های سرمه از لحاظ کیفی و کمی اصالت خود را از دست دادند.
«سرمه دوزی» در اکثر موارد با دوخت هایی همچون پیله دوزی ، ملیله دوزی ، گلابتون دوزی ، شرفه دوزی ، شمسه دوزی ، ده یک دوزی ، منجوق دوزی ، پولک دوزی ، زغره دوزی ، مروارید دوزی ، صدف دوزی ، سنگ دوزی ، مرصع دوزی و … همراه می باشد .
این هنر اصیل و زیبا، در ابتدای ظهور تمام موادش دست‌ساز و از جنس طلا و نقره بوده‌است اما در طول زمان به دلیل گران بودن این مواد و بالا رفتن هزینه‌ها و قیمت تمام‌شده مصنوعات آن عوض شد. در گذشته این دوخت برای تزیین لباس، پرده‌های مجلل تالارها، سر آستین‌ها، یخه حاشیه لباس و روسری، رو رختخوابی و… استفاده می‌شد اما امروزه استفاده از آن گسترش بیشتری پیدا کرده و بر جنبه‌های تزیینی و دکوراتیو آن افزوده شده‌است.
سرمه (ملیله فلزی) از الیاف طلا و نقره که تابیده و فنری شده تهیه می‌شود و بعلت تلالو خاصی که دارد استفاده می‌شود سرمه‌دوزی بشکل ملیله‌دوزی که قطعات نقره و طلا به شکل مفتول تو خالی بوده از زمان هخامنشیان و ساسانیان رایج گشته و در زمان صفویان به اوج خود رسیده‌است و اکنون با الیاف بدل طلا و نقره تهیه می‌شود و به همین دلیل در سطح گسترده مورد استفاده عوام می‌باشد و در گذشته جهت لباس و پرچم و روکش مقابر و پرده خانه خدا به کار می‌رفته‌است.
نقوش در سرمه دوزی
انواع گل ها ی گلدانی ، صحرایی ، حاشیه ای و جناغی ، محرابی ، محرماتی راست و کج ، انواع بته جقه ای ، سروی ، سروچه ، گل بادامی ، انواع خطوط و کلمات بخصوص خطوط طغرایی ، مثنی ، دیوانی ، گلزار ، اسلیمی و ختایی ، نقوش حیوانی ، انسانی ، انواع پرندگان به خصوص طاووس ، جغد ، خوشه های انگوری ، انواع میوه ها ، ستاره ها ، ترنجی و سرترنجی و نیم ترنجی ، کتیبه ای و … .
ابزار و مواد و مصالح سرمه دوزی
پارچه ترمه، مخمل، و کتان انواع نخهای سرمه، نخ دوخت در خیاطی، سوزن با شماره‌های مختلف، قیچی، دستگاه کمان یا چهارچوبی برای محکم نگه داشتن پارچه. پنبه، یا هر پرکننده دیگری بنا به ذوق و استعداد دوزنده. صابون خیاطی برای نقش اندازی یا هر قلم دیگری که بتواند بر روی پارچه اثرگذار باشد و پاک نشود.
انواع سرمه
سرمه مات ، سرمه الماسی ( شان شاین ) ، سرمه بلرسنت طلایی و نقره ای ، سرمه ساده باریک و ضخیم و سرمه فرانسوی
روش کار سرمه دوزی
زمینه کار در این نوع سوزن دوزی پارچه ترمه از نوع اصل یا مشابه آن است. انتخاب این نوع پارچه برای سرمه دوزی به این دلیل است که از این پارچه برای تهیه لباس در دوره صفویه و قاجاریه به وفور استفاده می‌شده و رایج بوده‌است لذا نمونه‌هایی از تزئینات سرمه که در اختیار است و در موزه‌های استان موجود است اکثراً دارای چنین تزئیناتی هستند؛ ثانیاً صخامت و مقاومت پارچه‌ای که در سرمه دوزی بکار گرفته می‌شود باید به اندازه‌ای باشد که توان تحمل سنگینی بعد از اتمام دوخت سرمه را دارا باشد و دچار چروک و کیس در سطح خود نگردد. البته به همین منظور در بعضی از پارچه‌های ترمه که صخامت چندانی ندارند با دوخت پارچه آستری به پشت کار به‌طور مصنوعی این صخامت ایجاد می‌شود. همچنین علاوه بر ترمه، از پارچه‌های مخمل و کتان نیز به عنوان زمینه کار استفاده می‌شود.
ابتدا پارچه در دستگاه قرار داده می‌شود و از چهار سو کشیده شده و به دستگاه متصل می‌شود. دستگاه مزبور به شکل جدید، کمان دایره یا چهار گوش به صورت سنتی آن ارائه می‌شود. می‌توان نوع سنتی آن را با اندازه‌های متفاوت با سفارش به نجار و نوع کمانی را از طریق فروشگاه‌ها توزیع‌کننده ابزار و لوازم خیاطی تهیه کرد. سپس طرح را بر روی پارچه از طریق برگردان طرح بر روی آن یا در صورت اشراف کامل به طرح مستقیماً بر روی پارچه طرح زد. برای پاک نشدن خطوط طرح در طول سوزندوزی تمام خطوط با کوکهای درشت تثبیت می‌شوند.
سپس سوزن نخ شده را از درون سرمه عبور داده و از روی خطوط کو ک شده عبور می‌دهند تا تمامی خطوط بدین صورت با سرمه پوشیده شود. سطح گلبرگها را با قرار دادن پنبه یا هر حجم دهنده دیگری برجسته کرده، با سرمه می‌پوشانند؛ و تا انتهای کار به همین صورت عمل می‌شود.
این دوخت در اکثر موارد با دوخت‌های دیگر همراه می‌باشد. دوخت‌هایی از قبیل: پیله دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دوزی، شرفه دوزی، شمسه دوزی، ده یک دوزی، صدف دوزی، سنگ دوزی، مرصع دوزی، منجوق دوزی، پولک دوزی، زغره دوزی، مروارید دوزی و غیره. از انواع دوخت‌هایی که بیشتر در این دوخت به کار می‌رود می‌توان به دوخت: زنجیره‌ای، برگ دوزی، جناغی، دور دوزی، مار پیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی، بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگ‌های مختلف را نام برد.
موارد مصرف سرمه دوزی
امروزه سرمه‌دوزی برای وسائلی مثل رومیزی، روتختی، سجاده، جانماز، جلد قرآن و روکش جعبه دستمال کاغذی و تابلو و دوخت کمند و نظائر آن بکار می‌رود. طرح‌های سرمه دوزی معمولاً انواع بته جقه است که در طرح پارچه ترمه نیز همین طرح به کار می‌رود طرح‌های دیگر؛ گل وبته، گل‌های شاه‌عباسی و غیره‌است و تقریباً مثل گل‌دوزی در طرح محدودیتی ندارد اما پیاده کردن طرح طبق شیوه و روش‌های خاصی حاشیه و گوشه مطابق و مناسب وسایلی که تهیه می‌شود می‌باشد.
مراکز سرمه‌دوزی
در ایران شهرهای اصفهان، یزد، کاشان و تهران است.
منابع:
ویکی پدیا
ایران انتیک
دانشنامه نمیک از تمامی هنردوستان ،اساتید ایران برای پیشرفت ایران عزیزمان در تمامی زمینه ها دعوت به همکاری می نماید شما عزیزان با با دادن نظر و ارسال اطلاعات تکمیلی خود در این زمینه برای پیشرفت کشور عزیزمان در علم و فن آوری میتوانید باعث پیشرفت و تکامل کشور شوید
راهای ارتباط با ما
ایمیل : info@nmik.ir
برای سهولت ارسال نظرات و ارتقاء دانشنامه شما همچنین میتوانید متن و عکسهای خود را در وات ساپ با این شماره :09014465636 ارسال نمایید.
با تشکر تیم نمیک
ادامه...
حشره شناسی و دفع آفات مقدماتی
الگوهای نمد
فسیل جالب ایران