سوزن دوزی ترکمن

سوزن دوزی ترکمن

رودوزي مصور و تزيین لباسهاي زنان تركمن، نوار چادرها، پوشش اسب و شتر و …

« سوزن دوزی ترکمن » که درمیان این اقوام به نام « کِشته » معروف بوده در گذشته کاربردهای فراوانی داشته و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان ، زنان و کودکان، پرده ها استفاده می‌ شده است؛ اما امروزه بیشتردر لباس زنان دیده می‌شود. این سوزن دوزی زیبا به « سیاه دوزی » نیز معروف است.

تاریخچه سوزن دوزی ترکمن

این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها بهمراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست و آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست.

کوچ نشینان از بزرگ ترین حافظان میراث و هنر های سنتی هستند. آنها به سبب زندگی در دامان طبیعت و ارتباط مستقیم با عناصر طبیعی، نقوش مورد استفاده در آثار خود را از طبیعت وام گرفته و چنان آن را انتزاعی کرده اند که برای هر کاربردی مناسب باشد. در این میان اقوام ترکمن نیز از کوچ نشینانی هستند که امروزه در شمال شرق ایران سکونت دارند و محصولات متنوعی از جمله قالی، نمد، زیورآلات ، سوزن دوزی و … را تولید می کنند .

سوزن دوزی ترکمن که در بین این اقوام به «سیاه دوزی» معروف است از زمان سکاها رایج بوده است که در گذشته کاربردهای فراوانی داشته و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان، زنان و کودکان، پرده ها و هم چنین جلد قرآن استفاده می‌شده است؛ اما امروزه عمدتاً در لباس زنان دیده می‌شود. نوع دوخت این هنر سنتی، زنجیره فشرده و بسیار ریز است که ترکمن ها به آن «سانجیم» می‌گویند.

ابعاد این سوزن دوزی ها که بیشتر برای تزیین لبه شلوار زنانه و دور یقه پیراهن کاربرد دارد، نسبت به نوع طرح و نقش، دارای پهنایی متغیر از 2 تا 8 سانتی متر می باشد. هر چقدر ابعاد و نقوش آن بیشتر باشد ارزش آن نیز بیشتر می شود.

تا به امروز این شلوارهای سوزن دوزی در میان بانوان ترکمن محبوبیت خود را حفظ کرده و جزئی از جهیزیه دخترانشان می باشد.

مواد اولیه سوزن دوزی ترکمن

مواد اولیه مورد مصرف در سوزن دوزی ترکمن شامل نخ و پارچه است. پارچه ها نیز اکثرا ابریشمی و یا پشمی می باشند و از نخ های ابریشمی و پنبه ای به رنگ های نیلی ، شرابی ، زرد ، سفید ، مشکی ، آبی ، سبز و نارنجی استفاده می شود.

ترکمن ها برای پوشاک خود و تزیین آن از پارچه ها و رنگ های گرم استفاده می کنند که در این میان طیف هایی از رنگ قرمز بسیار مطلوب ایشان می باشد ؛ چرا که رنگ قرمز ، سمبلی از خون غالب و شعله های آتش است. این رنگ ، محرک آتش درون است و از نظر سمبلیک مانند خونی است که هنگام فتح و پیروزی ریخته می شود و نشانه رشادت، دلاوری و مردانگی می باشد.

نقوش سوزن دوزی ترکمن

در زبان هنر، علامت ها جای شکل های واقعی را می گیرند و چون تعداد علامت ها از تعداد شکل های موجود در طبیعت کمتر است، هنربه الگوسازی و قرارداد سازی می پردازد. نقوش سوزن دوزی ترکمن نیز از شکل های واقعی جانوران، عناصر طبیعت و محیط پیرامون، ابزار کار و ادوات جنگی و عقاید و باورها الهام گرفته و الگو سازی شده اند.

نقوش سوزن دوزی ترکمن را می توان بر اساس شکل ظاهر و عناصری که از آن الهام گرفته شده است به گروه های جانوران، عناصر طبیعت و محیط پیرامون، ابزار کار و ادوات جنگی و عقاید و باورها دسته بندی کرد.

جانوران: اقوام ترکمن برای امرار معاش، به اهلی کردن حیواناتی چون شتر و اسب روی آوردند و حیواناتی مانند قوچ و اردک به سبب تامین کردن نیازهای مادی و برخی عقاید قومی، جنبه تقدس به خود گرفتند. برخی از نقوش جانوران و حشرات موذی نیز در بافته ها به منظور مهار کردن یا دفع شر آن ها در محیط زندگی به کار رفته است.

تیرانا بورون: تيرانا نام ترکمني ماهي اوزون برون است. اين نماد برگرفته از شکل اين ماهي است. طرح تيرانا اکثراً بر روي کلاه و شلوار زنانه سوزن دوزی می­شود.

قوچوق(قوچاق): این واژه به معنای شاخ قوچ است. در بین طوایف ترکمن، قوچ نشانه نیرو و قدرت است.

ساری ايچيان:به معناي عقرب زرد است. ترکمن‌هايی که در دشت «قره قوم» می­زيستند اين طرح را از طبيعت و محيط زندگی خود الهام گرفته­اند. به اعتقاد آنها عقرب مظهر دفع شر است. طرح «ساری ايچيان» بر روی پاچه شلوار زنان به صورت پی در پی دوخته می شود.

موی(عنکبوت): یکی از علل پیدایش این نقش می تواند حضور همیشگی این حشره در میان اسبان و اسباب و لوازم طوایف ترکمن باشد.

نقش «قوش قانات» (بال پرنده) نیز، جز گروه جانوران می باشد.

عقاید و باورها: ترکمن ها نیز مانند سایر اقوام ایرانی آداب و رسوم و عقاید مخصوص به خود را دارند که آن را از گذشتگان خود به ارث برده و همواره برای حفظ آن تلاش های بسیار می کنند.

دورت گوز: به معنی «چهار چشم» است و برای چشم نظر به کار می رود. یکی از رایج ترین اشیاء برای چشم نظر، شاخ قوچ و گاو است؛ اما به این دلیل که همه جا قابلیت حمل دائم را ندارند، نقوشی روی پارچه ها و البسه به کار می رود که هم جنبه تزیینی دارد و هم در همه حال به همراه فرد است و او را از چشم بد دور نگه می دارد.

بورمه چگین: در زبان ترکمن، «بورمه» به معنای بستن و «چگین» به معنای بازو است. زنان سالخورده ترکمن اعتقاد دارند زمانی که فردی دچار غش یا ضعف می شود، باید بازوی آن فرد را محکم بست تا خون به بالای بدن او جریان یابد. ترکیب بندی این نقوش بر روی لباس به گونه ای است که هر نقش در یک خط تکرار می شود و این خطوط یادآور سطور دست نوشته ها است. مشابه این ترکیب بندی را در قالی محرمات می توان یافت که تداعی کننده سطور کتاب دعا است.

ابزار کار و ادوات جنگ:در فرهنگ ترکمن، شکل اصلی زیورآلات، از ادوات جنگی چون سپر، کلاه خود، زره و شمشیر الهام گرفته شده، چرا که اغلب زنان ترکمن در جنگ ها حضور داشته اند؛ اما تاثیر این الهامات در سوزن دوزی های ترکمنی نیز به چشم می خورد.

چاقماق:نام «چاقماق» از دستگاه گيره که در کارگاه­های آهنگری و غيره استفاده می­شود، الهام گرفته شده است. طرح چاقماق اکثراً بر روی پاچه­ شلوار زنانه دوخته می شود.

عالم: «عالم نقش» از قالی ترکمن الهام گرفته شده و در طوایف ترکمن متفاوت است. این نقوش، از طرح های پیچیده گیاهی، هندسی و درختی گرفته تا نقوش ساده هندسی متغیر هستند. «گرمچ» یا «گرمج» از طرح های معروف عالم است. در واقع گرمچ وسیله ای است که در اطراف پای چهارپایان کشیده می شود.

اوی: در طراحی این نقش از شکل «قبه» الهام گرفته شده است. قبه زیوری شبیه به کلاه خود است. نیاز محمد نیازی طرح قبه را برگرفته از لاچیق(اوی) می داند و علت آن تقدس «اوی» در نزد ترکمنان است.

شلپه نقش: «شلپه» به معناي شرابه و آويز مي­باشد و اين طرح عمدتاً از نقوش حاشيه­ فرش ترکمن گرفته شده و در سوزن دوزی به کار رفته است.

عناصر طبیعت و محیط پیرامون: ترکمن ها ی صحرا نشین، هرچه در طبیعت پیرامون خود مشاهده می کردند در ذهن خلاق خود به صورت ساده و انتزاعی درآورده و آن را زیور هنرهای دستی خود از جمله سوزن دوزی می کردند.

باغ: اين طرح شکل ساده شده درخت را نشان می­دهد ودر مناطقی که کشاورزی رواج داشته ، معمول بوده است . این نقش احتمالا پیشینه کهنی نداشته؛ زیرا یکجا نشینی و پرورش درختان، ایده خلق این نقش را به وجود آورده است.

یافرق: به معنی برگ است.در این نوع از سوزون دوزی، همه اجزای طبیعت در دستان زنان ترکمن به صورت انتزاعی درآمده و زینت بخش البسه شده است.

مراحل دوخت سوزن دوزی ترکمن

1.لایه­بندی و شیاردوزی پارچه:

بطور کلی هر پارچه­ای که در سوزن دوزی در موارد مختلف مورد استفاده قرار می­گیرد جهت ثابت نگهداشتن پارچه و سوزن دوزی، پارچه اصلی را با پارچه­ای که به عنوان لایه به کار می­رود به هم وصل می­کنند و به طریق دوخت ساده چرخ خیاطی با فاصله­های نیم سانتی شیاردوزی می­شود.

2.تاباندن نخ ابریشم:

قبل از دوخت سوزن دوزی، نخ­های ابریشمی را جهت استحکام بخشیدن در تعداد ۲ یا ۳ یا ۵ لا تاب می­دهند.

تعداد چند لای نخ ابریشم را به دور انگشت شست پا می­پیچاند و به تعداد لای موردنظر با حرکت مالش کف دست به هم می­تابانند. در مرحله اول هر لای نخ را سمت چپ تابانده و در مرحله بعدی تعداد لای را به جهت مخالف آن تاب می­دهند.

3. سیم­کشی:

در این مرحله، کار تعیین محدوده­ی اصلی کادر جهت پیاده کردن طرح انجام می­گیرد. رنگ نخ شلوار، سبز و در لباس­های مردانه و زنانه به رنگ قرمز، سفید و مشکی می­باشد. برای سیم­کشی ابتدا ۲ یا ۴ ردیف دوخت زنجیره انجام می­گیرد که البته اگر تعداد ردیف، ۴ تا باشد در آن از دوخت آلاجا نیز استفاده می­شود.

4. سیاه دوزی:

قبل از سیاه دوزی، سوزن دوزان محل طرح اصلی را با نخ کوک در روی پارچه کوک می­زنند تا بتوانند طرح را به شکل کاملاً قرینه بدوزند. پس از تعیین فضای طرح، با نخ ابریشم مشکی و نوع دوخت زنجیره روی کوک، دوخت می­زنند که بدان سیاه­ دوزی می­گویند.

۵ الوان دوزی:

پس از سیاه دوزی، مرحله­ی دوختن نخ­های رنگی در داخل سیاه دوزی است. نخ­های ابریشمی به رنگ­های سبز، قرمز روشن و تیره، قهوه­ای، زرد، نارنجی و سفید از نمونه رنگ­هایی است که در این مرحله به کار می­رود.

داخل طرح سیاه دوزی شده کاملاً با نخ­های رنگی دوخته می­شود بطوریکه زمینه پارچه اصلاً مشخص نشود.

6.دانه­دوزی:

پس از دوخت زنجیره سیم­کشی، ما بین دو سیم را دانه­دوزی می­کنند. برای این کار معمولاً از رنگ سفید و مشکی استفاده می­شود. در این مرحله کار به نوع دوخت آلاجا معروف است و در صنعت فرشبافی نیز رایج است.

7.سفید دوزی:

این مرحله دوخت اصولاً در شلوار زنانه در قسمت بالای سیم انجام می­شود که به صورت طرح پی در پی به هم چسمشکلات و معضلات گریبانگیر این رشته صنایع دستی

در ترکمن صحرا سوزن دوزی اصولاً فعالیتی خانگی و صددرصد زنانه است که بیشتر با بازار داخلی و به ویژه بازارهای خارجی ارتباط چندانی نداشته و یکی از معضلات هنرمندان این رشته، عدم شناخت آن ها از سلیقه امروز بازارهای هدف داخلی و خارجی و عدم برقراری ارتباط بین هنرمند، بازار و بازرگان است که طبعاً تاثیر مستقیمی بر میزان فروش و تولید سالانه آن ها دارد.

علاوه بر آن، ایجاد مصارف کاربردهای متناسب با زندگی مدرن به عنوان نمونه تزیین رومیزی، کوسن، کلاهک آباژور، مانتو ، روتختی و… با سوزن دوزی ترکمن که موارد مصرف فوق موجبات فروش و ایجاد بازارهای هدف داخلی و خارجی(صادرات به صورت چمدانی) را برای هنرمندان منطقه فراهم می کندبیده سوزن دوزی می­شود.

کاربرد سوزن دوزی ترکمن

کاربرد سوزن دوزی ترکمن عمدتاً در لباس زنان، مردان و کودکان بکار می‌رود.

مهمترین فراورده های سوزن دوزی ترکمن یقه، سرآستین لباس، شلوار زنان (بالاق)، کلاه (آلین دانگی یا حلقه ای برای سر زنان)، بوءروک (عرقچین)، چابیت (بالاپوش زنانه)، بقچه، کوینه ک (پیراهن زنانه)، کورته بشمار می‌رود.

آشنایی با فرآورده­های سوزن دوزی ترکمن

سوزن دوزی ترکمن عمدتا در لباس زنان استفاده می­شود ولی به ندرت در تزئین لباس مردان و کودکان نیز کاربرد دارد. ذیلاً مهمترین فرآورده­های سوزن دوزی ترکمن معرفی می­شود.

پیراهن: در پیراهن زنان ترکمن یقه و سرآستین­ها سوزن دوزی می­شود و به ندرت یقه پیراهن کودکان نیز سوزن دوزی می­گردد.

شلوار زنان (بالاق): پاچه شلوار زنان ترکمن در گذشته به عرض ۳ تا ۱۰ سانتی­متر سوزن دوزی می­شده است ولی امروزه ممکن است عرض نوار سوزن دوزی شده به ۱ سانتی­متر تنزل نماید. شایان ذکر است که سوزن دوزی یقه و سرآستین در پیراهن الزامی نیست ولی بالاق بدون سوزن دوزی مفهوم ندارد.

کلاه (آلین دانگی): زنان ترکمن از کلاه حلقه­ای شکل به نام آلین دانگی با ارتفاع ۲ تا ۵/۲ سانتی­متر و قطر متفاوت استفاده می­کنند که در بین ایلات و طوایف مختلف ترکمن متفاوت است. امروزه آلین دانگی با ارتفاع ۲ تا ۵/۲ سانتی­متر

در بین نوعروسان و میان سالان بیشتر رایج است و پیرزنانن از آلین دانگی­هایی با ارتفاع بیشتر استفاده می­کنند. برای تزئین آلین دانگی نوار سوزن دوزی شده­ای را به دور آن می­دوزند.

بؤروک: بؤروک یا عرقچین که غالباً با نقوش گوناگون سوزن دوزی می­شود. روی این کلاه صاف و فاقد برجستگی بوده و دختران آن را با زینت آلات نقره­ای می­آراستند. نوع پسرانه آن راتاخیا می­نامند.قانیم ترکمن

چابیت: بالا پوشی بود که زنان ترکمن بر روی پیراهن می­پوشیدند. دختران برای دوران عروس شدن نیم تنه­ای مخصوص تهیه می­دیدند که پر از سوزن دوزی و آویزه­هایی از سکه و پولک نقره­ای بود. به بالاپوش بلند وآستین دار دون گفته می­شود.

بقچه: برای گذاشتن قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفته و رویه آن سوزن دوزی می­شده است.

زنان و دختران ترکمن از دیرباز تاکنون به امر سوزن دوزی پرداخته اند که تعدادی از آنان در این منطقه صاحب نام شده اند از جمله سوناگل داش آیق(فروز)، اجو قرنجیک و…

منایع:

دارینا

ترکمن صحرا

دانشنامه نمیک از تمامی هنردوستان ،اساتید ایران برای پیشرفت ایران عزیزمان در تمامی زمینه ها دعوت به همکاری می نماید شما عزیزان با با دادن نظر و ارسال اطلاعات تکمیلی خود در این زمینه برای پیشرفت کشور عزیزمان در علم و فن آوری میتوانید باعث پیشرفت و تکامل کشور شوید

راهای ارتباط با ما

ایمیل : info@nmik.ir

برای سهولت ارسال نظرات و ارتقاء دانشنامه شما همچنین میتوانید متن و عکسهای خود را در وات ساپ با این شماره :09014465636 ارسال نمایید.

با تشکر تیم نمیک

mehdi alipour

See author's posts