ترمه بافی

ترمه

ترمه یک  نوعی پارچه گران‌بهای بافته‌شده از الیاف بسیار لطیف است که از صنایع دستی نساجی نفیس ایران می‌باشد. نقش‌های منحنی مانند بته جقه و گل‌های شاه‌عباسی در رنگ‌های مختلف در ترمه به کار می‌رود.

ترمه با طرح‌های بسیار متنوعی در نقاط مختلف ایران بافته می‌شود و ترمه یزد به زیبایی بسیار معروف است.برای ترمه‌بافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده می‌کنند. نخ‌ها با رنگ‌های گیاهی و مواد مصنوعی طبیعی، و بیشتر به رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی می‌شوند. برخی از نقش‌های متنوع ترمه بافی عبارتند از بته جقه، گل‌های شاه عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی.

تاریخچه

در گذشته نقش‌های ترمه را به روش انگشتی ایجاد می‌کردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی (که برای شعربافی و نساجی سنتی به کار می‌رفت) استفاده می‌شود. ترمه‌بافی از اوایل دوران صفویه در ایران رونق داشته ولی اکنون درحال منسوخ شدن است و تنها در یزد، کاشان، کرمان و تهران (در اداره کل هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی، برای حفظ و احیای این هنر) کارگاه‌های ترمه‌بافی وجود دارند.

تاریخچه دو روایت برای تاریخچه ترمه بافی در ایران وجود دارد، روایت اول ؛ (هنر ظریف ترمه بافی در ایران قدمتی 400 ساله دارد و طرح آن برگرفته از پارچه های کشمیری هندی است که سال ها پیش در هندوستان به سفارش ایرانیان تولید می شده است. با این وجود باز هم باید این هنر را منحصر به ایران بدانیم، چرا که پس از لشکرکشی های نادر، هند جزیی از کشور ایران محسوب می شده است.) روایت دوم ؛ (تاریخچه و پیشینه « ترمه» به چندین هزار سال قبل از آنچه که از تپه های سیلک کاشان و دیگر نقاط فلات ایران بدست آمده است، باز می گردد.

دو روایت برای تاریخچه ترمه بافی در ایران وجود دارد،

روایت اول:

(هنر ظریف ترمه بافی در ایران قدمتی 400 ساله دارد و طرح آن برگرفته از پارچه های کشمیری هندی است که سال ها پیش در هندوستان به سفارش ایرانیان تولید می شده است. با این وجود باز هم باید این هنر را منحصر به ایران بدانیم، چرا که پس از لشکرکشی های نادر، هند جزیی از کشور ایران محسوب می شده است.)

روایت دوم:

(تاریخچه و پیشینه «ترمه» به چندین هزار سال قبل از آنچه که از تپه های سیلک کاشان و دیگر نقاط فلات ایران بدست آمده است، باز می گردد. این هنر تا دوران هخامنشیان و ساسانیان از آنچه که به عنوان مدارک و شواهد موجود است از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. با ورود اعرب به ایران ، عده ای از هنرمندان اصلی و استادان این هنر در آن زمان به همراه بسیاری از همکیشان خود که اغلب زرتشتی بودند و بعدها «پارسیان» نام گرفتند به هند و کشمیر مهاجرت کرده و در آنجا این هنر پارسی را گسترش دادند که بعدها همین دستبافته ها از این پارسیان ایرانی تبار شهره عام و خاص شد و به نام «ترمه کشمیر پارسی» معروف گردید.

این هنر در ایران برای مدتی از رونق افتاد ولی در دوره صفویان به خصوص در زمان «شاه عباس» با دلسوزی و حمایتهای او ، در زمان کوتاهی در شهرهای یزد ، اصفهان ، کرمان و کاشان احیا گردید و گسترش یافت. این رشته هنری پس از دوره صفوی، و تا پایان دوره قاجار در کاخ ها به صورت تزئینات اعم از رومیزی ، پرده ، قبا و لباس تشریفاتی که اغلب با دوخت سرمه دوزی همراه بودند مورد استفاده قرار می گرفته است. به عبارت دیگر این هنر جنبه اختصاصی و ویژه دربار بود و کمتر استادکاری فرصت می یافت این هنر را به بیرون گسترش دهد. در زمان «پهلوی» ترمه بافی بطور رسمی زیر مجموعه هنرهای آموزشی اداره صنایع دستی ایران قرار گرفت و باعث توجه دوباره و احیاء آن گردید.)

درگذشته ترمه را برای سنت های خیلی مهم استفاده می گردید، بطور مثال مهریه هر عروس حداقل یک شال ترمه بود. در خانه های قدیمی و سنتی ایران پارچه های ترمه بسیار اصیل و قدیمی یافت می شود. مردم ایران برای پارچه ترمه ارزش خاصی قایل هستند و امروزه ترمه ایران در جهان شناخته شده است و بیشترین صادرات آن به اروپا می باشد.

در حال حاضر ترمه در یزد و به صورت نیمه صنعتی بافته میشود و این نوع ترمه بدلیل کیفیت و زیبایی در جهان بسیار معروف است. ترمه هایی که در یزد بافته میشود، دارای شناسنامه ، بافت نام کارخانه بافنده و حتی سال بافت آن نیز در زیر ترمه ها قابل مشاهده می باشد.

تعریف ترمه:

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی گفته می شود که از دو سِری نخ تار و پود با دست بافنده بافته شده باشد، به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد. جنس ترمه از کرک و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است. آنچه در خصوص این پارچه بسیار ظریف میتوان گفت این است که ذوق ، سلیقه و ابتکار ایرانیان در ظرافت بافت ، جنس و طرحهای خیال انگیز آن در جهان کم نظیر می باشد.

انواع ترمه

انواع ترمه های ایرانی و کشمیری بشرح زیر می باشند:

شال چهارقدی :

اندازه آن 5/1 در 5/1 می باشد و برای روسری یا بقچه بکار می رود که هم لچک ترنجی آن متداول بوده و هم نوع گلدار آن.

شال راه راه :

که بر دو نوع است:

1) شال راه راه پهن

2) شال راه راه باریک :

که هر کدام نوع مصرف خود را متناسب با سلیقه افراد دارد.

شال اتابکی :

از نوع کشمیری است و از پشم بسیار لطیف بافته می شود.

شال بندی :

نقشه آن شبیه لانه زنبور است و داخل هر خانه یک گل یا یک بته می خورد.

شال محرمات :

به نوعی شال راه راه گفته می شود که پهنای رههای آن متفاوت است.

شال کشمیری :

به انواع شالهای بافت کشمیر گفته می شود که معروفترین آنها نقشه بته جقه ، نقشه شاخ گوزنی و نقشه درختی می باشند.

شال زمردی :

نوع اعلای شال کشمیری است که زمینه نیلی با نقشه بته جقه و رنگهای بسیار زنده بخصوص رنگ سبز زمردی دارد.

شال کرمان :

به تمام شالهای بافت کرمان گفته می شود و انواع گوناگون دارد.

شال امیری :

چنانچه از نامش پیداست از انواع درباری و اعلای شال های کشمیری است و عموما نقش بته جقه و شاخ گوزنی آن دیده شده است.

شال یزدی :

ترمه های یزدی به ترمه های بافت منطقه یزد گفته می شود که اکثرا یا راه راه هستند و یا گلهای شاه عباسی می خورند که قدیمی و نایاب هم هستند.

کاربرد ترمه در گذشته و حال

در گذشته ترمه مصارف متنوع و گوناگونی داشته است. از جمله آنها به دوختن لباس های فاخر و اشرافی ، پرده ، جانماز ، خلعتی و غیره اشاره کرد. امروزه نیز از ترمه به عنوان پارچه مبلمان ، پشتی ، رومیزی و غیره استفاده می شود. مصرف کنندگان ترمه در گذشته بیشتر رجال ، اشراف و پادشاهان بوده اند و در زمان حال اغلب اقشار متوسط و بالای جامعه هستند که آن را بعنوان هدیه در عروسی ها ، اعیاد و مراسم رسمی و خانوادگی به یکدیگر تقدیم می کنند.

طرح و نقش ترمه

در گذشته طراح نقش پیشنهادی و تثبیت شده مورد نظر را بر روی کاغذهای چهارخانه می کشید و سپس بافنده آن را بر تار و پود پیاده می کرد. اما امروزه این صنعت نیز همپای پیشرفت فن آوری توانسته است از امکانات نرم افزاری رایانه ای در راستای بهتر شدن بهره گیرد و به طراحی سیمایی دقیق تر و زیباتر دست یابد به گونه ای که اجرای عملیات طراحی و رنگ آمیزی این امکان را به وجود می آورد تا بافندگان و صنعت گران بتوانند نتیجه کار خود را قبل از انجام بافت مشاهده نمایند و با سرعت بیشتری به تغییر و اصلاح آن بپردازند. در بافت ترمه از موی نوعی بز کوهی استفاده می شد که در ارتفاعات کشمیر زندگی می‌کند و کورک بسیار لطیف و نرمی دارد. از این رو ترمه کشمیر بسیار مشهور و معروف بود. متعارف ترین اندازه ترمه ۱ متر مربع میباشد که به آن بقچه میگویند و گویا در قدیم جهت حمل لباس عروس استفاده میشده است.

چنین به نظر می رسد که بافت ترمه به عنوان یکی از ظریف ترین و زیباترین محصولات دستباف از اوایل دوره صفویه در ایران رواج یافته است.دستگاه ترمه بافی از نوع چهاروردی است و برای بافت ترمه نیاز به یک نفر بافنده و یک نفر گوشواره کش است. استاد کار در قسمت پایین و پشت دستگاه می نشیند و گوشواره کش در بالای دستگاه استقرار می یابد و کارش انتخاب و تعیین نخ های مخصوص برای ایجاد نقش برروی پارچه و هدایت نخ ها به پایین برای انجام کار بافت است لذا طرح های زیبایی که بر روی ترمه مشاهده می شود، حاصل همکاری و هماهنگی استاد کار بافنده و گوشواره کش است.

در گذشته نقش‌های ترمه را به روش انگشتی ایجاد می‌کردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی (که برای شعربافی و نساجی سنتی به کار می‌رفت) استفاده می‌شود. ترمه‌بافی از اوایل دوران صفویه در اصفهان رواج داشته ولی اکنون در حال منسوخ شدن است و تنها در استان یزد بافته می‌شود و در استان‌های دیگر به فروش می‌رسد. بسیاری از فروشندگان در استان اصفهان و تهران برای اینکه مشتری‌های خود را حفظ کنند پارچه‌ها را بافت استان خود اعلام می‌کنند.

رنگ های مصرفی در ترمه و به خصوص متن آن را عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه تشکیل می دهد و طرح هایی که در ترمه کاربرد دارد، طرح هایی نظیر بته جقه، بته خرقه، شاخ گوزنی، بته بادامی، بته سروی، راه راه، امیری و… می باشد.اصولا پارچه ترمه به سبب بافت منحصر به فرد خود و به دلیل تراکم زیاد، پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیه انواع پارچه می باشد. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگ ترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است.زیرا قسمت های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت ها بوده و به راحتی آن ها را جذب می کند.

همچنین بید یکی از دشمنان ترمه است و به همان گونه که دیگر پارچه های پشمی در برابر بیدزدگی محافظت می شود، می بایست در نگهداشت ترمه اقدام شود. برای شست وشوی پارچه های ترمه در صورتی که از رنگ ثابت گیاهی برخوردار باشد از هر نوع محلول شوینده ای می توان استفاده کرد.از ترمه به عنوان پرده ای، بقچه، رومیزی، جانمازی و در تهیه انواع لباس های زیبا استفاده می شود.ضمن این که از این پارچه ظریف به صورت تکمیلی آن می توان کیف های زنانه و مردانه و نیز پشتی تولید کرد.

مراحل بافت ترمه

1- مواد اولیه مصرفی :

نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است .معمولا ترمه از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا میتوان آنرا با هر رنگی که دلخواه است رنگ آمیزی نمود .پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران و کشمیر دارای پشمهای نرم و محکم خوبی بوده و تا حد زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها – شکم – پشت گردن و سر وساق پا قرار دارد و معمولا این پشمها برای بافت ترمه استفاده می گردد .نحوه آماده کردن – ریسیدن و رنگرزی کردن و بافتن پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد . دوره شاه عباس صفوی را می توان دوران اوج و شکوفایی صنعت ترمه بافی عنوان کرد ، به دلیل اینکه شاه عباس طراحان برجسته ای را از چین وارمنستان به ایران دعوت کرد تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند به همین دلیل ترمه های آن زمان زیبایی و برجستگی خاصی پیدا کرد .

2- شستن پشم :

پس از تهیه مرغوب ترین پشم ، اولین قدم تمیز کردن پشم از چربی و چرک موجود ومحلول در آن است ، که باید قبل از رنگرزی انجام شود .ایرانیان معمولا قبل از اینکه پشم گوسفندان را قیچی کنند حیوان را 10 دقیقه در آب میشویند سپس برای جدا کردن مواد چربی از پشم آن را دربازها (قلیا)خیس کرده و سپس چندین بار با آب می شستند تا با اینکار ناخالصی ها پاک و پشم براق گردد .

3 – سفید کردن پشم :

در ایران از دو روش برای سفید کردن پشم استفاده میشود .

روش یک :

پشمها را در چمنزار پهن می کردند تا پس از جذب شبنم و تبخیر آن در روز سفیدتر گردد و این عمل را چندین مرحله انجام می دادند .

روش دو:

استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید کردن پشم .

اصولا پارچه ترمه به سبب بافت منحصر به فرد خود و به دلیل تراکم زیاد، پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیه انواع پارچه می باشد. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگ ترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است.زیرا قسمت های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت ها بوده و به راحتی آن ها را جذب می کند.

4-ثابت کردن رنگ :

بعد از اینکه پشم ها به اندازه کافی سفید شدند ، نوبت رنگ نمودن آنهاست که یکی از مهمترین مراحل تهیه پشم برای بافت ترمه می باشد . چون رنگهایی که مستقیم بکار برده شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهای ایران برای رفع این مشکل ، از موادی بنام دندانه استفاده می کردند . دندانه ماده شیمیایی معدنی است که توانایی جذب رنگ را در پشم افزایش می دهد .برای اینکه دندانه واکنش مطلوب خود را در رنگرزی کسب کند باید قبلآ خالص گردد

رایج ترین دندانه ها که در ایران بکار می رفتند عبارتند از :

زاج سفید ـ قلع ـ روی ـ کلر ـ سرب و سولفاتهای دیگر که مواد معدنی و مازوج و برگ سماق و غیره که مواد گیاهی بودند .

5- رنگرزی به وسیله رنگهای طبیعی و گیاهی :

رنگ ترمه های ایرانی معمولا از گیاهان طبیعی تهیه می شود .این رنگ ممکن است از ریشه ، تنه ، برگها ، گل ، میوه و یا پوست گیاهان بدست آید . چون حفظ پارچه های ترمه پشمی بسیار مشکل است و در اثر رطوبت و بید از میان رفته اند و اطلاعات کمی از رنگ آنها باقی مانده است.

نگهداری، شستشو و اتو کشی ترمه

اصولاً پارچهٔ ترمه به سبب بافت منحصر به فرد، و به دلیل تراکم زیاد پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیهٔ انواع پارچه است. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است. زیرا قسمت‌های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیهٔ قسمت‌ها بوده و به راحتی آن‌ها را جذب می‌کند. هم چنین بید یکی از دشمنان ترمه است و به همان گونه که پارچه‌های پشمی در برابر بیدزدگی محافظت می‌شود، می‌بایست در نگهداشت ترمه اقدام شود، که متداول‌ترین آن‌ها استفاده از نفتالین می‌باشد. از آن جا که معمولاً ترمه با آستری و یراق همراه می‌شود، شستن ترمه با آب به محصول آسیب می‌رساند و از طرفی دمای بالای آب و مواد شیمیایی موجود در مواد شوینده نیز می‌تواند آسیب زا باشد؛ بنابراین تنها راهی که برای شستشوی ترمه پیشنهاد شده خشکشویی است.

در حال حاضر به علت گرانی مواد اولیه و کار طاقت فرسایی که برای تولید یک متر زری یا ترمه انجام می شود، کاربرد آنها بیشتر تزیینی است و کالای لوکس به شمار می رود.

منابع :

ویکی پدیا

تیبیان

ایان افتاب

دانشنامه نمیک از تمامی هنردوستان ،اساتید ایران برای پیشرفت ایران عزیزمان در تمامی زمینه ها دعوت به همکاری می نماید شما عزیزان با با دادن نظر و ارسال اطلاعات تکمیلی خود در این زمینه برای پیشرفت کشور عزیزمان در علم و فن آوری میتوانید باعث پیشرفت و تکامل کشور شوید

راهای ارتباط با ما

ایمیل : info@nmik.ir

برای سهولت ارسال نظرات و ارتقاء دانشنامه شما همچنین میتوانید متن و عکسهای خود را در وات ساپ با این شماره :09014465636 ارسال نمایید.

با تشکر تیم نمیک

mehdi alipour

See author's posts